Dünya Ekonomik Forumu’nun hazırladığı 2024 küresel tehlikeler yazanağı [rapor] yayımlandı. Bu yazanağa göre zararlı bilgi, [dezenformasyon] kısa vadede -2 yıl içinde- en önemli tehlike, uzun vadede -gelecek 10 yılda- ise en büyük 5. tehdit olarak görülüyor. Kısa vadede en önemli tehlike ilan edilmesi hasebiyle yanlış bilgi konusunu masaya yatırmak istedim. Aldığım iklim haberciliğine giriş ve bilgi güvenilirliği eğitimi ve yeni basın okuryazarlığı dersi kapsamında yanlış bilgi türlerini ve yanlış bilgiyle mücadele yöntemlerini anlatmaya çalışacağım.
Yanlış bilgi türleri temelde üç farklı kavram altında özetleniyor: Zararlı bilgi, bilinçsiz bilgi ve kirli bilgi.
Zararlı Bilgi, * Bir kişiye, topluluğa, kuruma, örgüte veya devlete zarar vermek amacıyla kasıtlı ve bilinçli şekilde yanlış bilgi üretilmesi ve yayılmasıdır. Tamamen veya kısmen üretilmiş ya da yönlendirerek [manipüle] kullanılan görsel, işitsel içerikler aracılığıyla zararlı bilgi oluşturulabilmektedir. Bu yanlış bilgi türü, iç veya dış siyasette nüfuz elde etmek, para kazanmak veya herhangi bir sorun yaratmak şeklinde üç temel güdü ile yayılmaktadır.
*Yanlış bilginin zarar verme kastıyla yayılmasını temsil ettiği için “zararlı bilgi” karşılığını öneriyorum.
Genelde sahte kullanıcılar, yapay hesaplar [bot], sahte haber sayfaları, şüphe kuramcıları [komplo teorisyeni], taraflı basın, siyasetçiler ve yabancı hükümetler zararlı bilgi yaymaktadır.
Bilinçsiz / Şuursuz Bilgi, * [Mezenformasyon] Kullanıcıların karşılaştıkları bilgilerdeki yanlışlığın farkına varmadan ve teyit etmeden diğer kullanıcılar ile bilgi paylaşmasıdır. Kullanıcıların paylaşma eylemlerinin altında genellikle yardım etme ya da dikkat çekme amacı yatar fakat paylaşımlarda beğeni ve tıklama alma hırsı da etken olabilmektedir. Bu yanlış bilgi türünde paylaşımcıların kasıtlı zarar verme istekleri yoktur. İnsanlar, tanıdıklarının paylaşması ya da kendi dünya görüşlerine uyumluluğu sebebiyle karşılaştıkları yanlış bilgiyi, güvenilirliğini sorgulamadan paylaşırlar.
*İnsanlar, yanlış bilgiyi bilinçsizce yaydıkları için “bilinçsiz ve şuursuz bilgi” karşılıklarını öneriyorum.
(1) Zararlı bilgi dolaşıma sokulduğunda, genellikle bilinçsiz bilgiye dönüşür.
Kirli Bilgi, * [Malenformasyon] Bir kurum veya kişiye zarar vermek amacıyla doğru ya da doğruluk payına sahip özel bilgilerin yayımlanmasıdır. Kirli bilgi türünde gizli bilgiler, kamu yararı için değil şahıs veya şirket çıkarları için ortaya atılır. Bu bilgi türünde bilgilerin bağlamlarını değiştirmek ve belirli kısımları düzenleyerek yayımlamak başlıca yöntemlerdir.
*Kirli çamaşırlarını ortaya dökmek deyiminden yola çıkarak “kirli bilgi” önerisinde bulunuyorum.
Artık Denetim Altında Değil!
Yukarıda yanlış bilginin görece daha küçük çaplı boyutunu ele aldım. Peki yanlış bilgiler çığırından çıkarsa neye dönüşür?
Geleneksel basının aksine yeni basında okuyucular sadece alıcı konumunda değildirler. Elde ettikleri bilgileri tek bir düğmeye basarak tüm çevreleri ile paylaşabilme imkanına sahiptirler. Bu sayede okuyucular aynı zamanda dağıtıcı konumundadırlar. Dağıtımı kolaylaştıran bu özellik yanlış bilginin hızla yayılabilmesine de neden olabilmektedir. Topluma fayda sağlaması gereken paylaşma yeteneği bilgi salgınları yaratarak toplumsal facialara sebep olabilmektedir.
Bilgi Salgını, [İnfodemi] Doğru veya yanlış aşırı miktarda bilginin adeta bir salgın gibi denetimsiz ve hızlı şekilde yayılmasıdır. Bu durum, insanların güvenilir ve doğru bilgiye erişmesini zorlaştırır, yanlış bilgilerin her yerde dolaşmasına yol açar. Bilgi salgınları genellikle hastalık, doğal afet veya yıldırı [terör] saldırıları gibi buhran dönemlerinde ortaya çıkar. Böyle zamanlarda insanlar endişeli, telaş hâlinde ve bilgiye açtırlar. Bu durum, yanlış bilgi üreten ve yayan kişiler için mükemmel bir ortam sağlar.
Bilgi salgını, ıstılahsal [terim] anlamda doğru bilgileri de kapsamaktadır fakat neredeyse her zaman yanlış veya saptırılmış bilgileri içermektedir.
Bilgi Salgınının Yol Açabileceği Tehlikeler;
Bilgi kirliliği: Doğru ve yanlış bilgilerin birbirine karıştığı bir ortam yaratır. Ortaya çıkan bu karmaşık ortam insanların karar verme yeteneğini zayıflatabilir.
Toplumsal huzurun bozulması: Farklı görüşlere sahip insanların birbirlerinden uzaklaşmasına neden olabilmektedir. Dolayısıyla toplumsal kutuplaşmayı ve çatışmayı körüklemektedir.
El erkinin [demokrasi] zayıflaması: Örnek ile açıklamak gerekirse bir seçim sürecinde ortaya atılacak “oy sayımında hile yapılacak” iddiası tüm seçmenlerin el erkine duyduğu güveni sarsacaktır.
Sağlık sorunları: “Plandemi” örneğindeki gibi yanlış bilgiler yüzünden toplumda aşı ve ilaç karşıtlığı ortaya çıkabilir. Yanlış bilginin paylaşımı ile başlayan bu durum birçok insanın ölümü ile sonuçlanabilir.
*Plandemi: Covid-19 salgını hakkında yanıltıcı bilgileri teşvik eden, şüphe kuramlarına [komplo teorisi] dayalı film[!] üçlemesidir.
Yanlış Bilgilerle Mücadele Yöntemleri
Bireysel Yöntemler
- Bilgi kaynaklarını özenle seçmek
- Bilgileri teyit etmek
- Paylaşmadan önce bilgiyi sorgulamak
Toplumsal Yöntemler
- Basın yayın okuryazarlığını arttırmak
- Uzman görüşüne dayanan kapsamlı yasal düzenlemeler getirmek
- Teyit düzenekleri kurmak
Bir bilgi nasıl teyit edilir?
⦁ Bilgiyi aldığınız kaynağı ve geçmişini sorgulayın. Kaynak, geçmişte kasıtlı yanlış paylaşımlarda bulunmuş mu gözden geçirin.
⦁ Google görsel arama aracını kullanarak şüpheli oynatı ve görsellerin çıkış noktalarını bulabilirsiniz.
⦁ Bilgiyi destekleyen kanıtların ve kaynakların olup olmadığına bakın.
⦁ Teyit uygulamalarını kullanarak bilgiyi denetleyin. Örneğin: Teyit.org, FactCheck.org, Snopes.com, Malumatfuruş.org
Kaynakça
⦁ POLAT, B., & SÜTCÜ, C. (2022). #Plandemi Enfodemisinin Anatomisi: Covıd-19 Pandemisi Döneminde Yanlış Bilginin Yayılımı Üzerine Bir Vaka Analizi. Türkiye İletişim Araştırmaları Dergisi(40), 376-393. https://doi.org/10.17829/turcom.1050723
⦁ ERDOĞAN, Emre vd. İnfodemi ve Bilgi Düzensizlikleri: Kavramlar, Nedenler ve Çözümler, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2022
⦁ http://infodemiegitimi.org/bilgi-duzensizligini-anlamak/ (Erişim tarihi:21.02.2024)
⦁ https://teyit.org/teyitpedia/teyit-sozluk-dezenformasyon-nedir (Erişim tarihi:21.02.2024)
⦁ https://www.aa.com.tr/tr/teyithatti/aktuel/infodemi-nedir/1815447 (Erişim tarihi:21.02.2024)
⦁ https://www.aa.com.tr/tr/teyithatti/blog/dunya-ekonomik-forumu-en-buyuk-kuresel-risk-dezenformasyon/1817239 (Erişim tarihi:21.02.2024
